Το βιβλίο με τον τίτλο «Από την αύρα της Προποντίδας στο φλοίσβο του Θερμαϊκού», του Νικολάου Δ. Μπανάκη.

Το παρουσιαζόμενο βιβλίο
του κ. Νίκου Μπανάκη.

Ένα αξιόλογο βιβλίο που φέρει τον ποιητικό κι εύγλωττο τίτλο «Από την αύρα της Προποντίδας στο φλοίσβο του Θερμαϊκού» κυκλοφόρησε προσφάτως, την Άνοιξη του 2014. Συγγραφέας του είναι ο δάσκαλος και θεολόγος κ. Νικόλαος Μπανάκης, ενώ εκδότης του ο Δήμος Νέας Προποντίδας Χαλκιδικής. Ο κ. Μπανάκης κατάγεται και διαμένει μονίμως στα Νέα Πλάγια Χαλκιδικής, αγαπάει όμως ιδιαίτερα κι επισκέπτεται πολύ συχνά την Καστοριά, καθότι είναι η ιδιαίτερη πατρίδα της αγαπημένης του συζύγου, της άριστης δασκάλας κ. Ελευθερίας Γ. Δούφλια.

Στον Πρόλογο του παρουσιαζόμενου βιβλίου ο δόκιμος συγγραφέας του κ. Νίκος Μπανάκης γράφει τα εξής κατατοπιστικά για το περιεχόμενό του:

«Μετά από την κυκλοφορία της εργασίας μου «Από τα Πλάγια της Ανατολικής Θράκης στα Νέα Πλάγια της Χαλκιδικής», στην οποία παρουσιάζεται η ζωή της Κοινότητας κυρίως μέσα από φωτογραφίες, έκρινα απαραίτητο να γράψω και να παρουσιάσω το νέο μου βιβλίο με τίτλο «Από την αύρα της Προποντίδας στο φλοίσβο του Θερμαϊκού».

Στο πρώτο μέρος του βιβλίου γίνεται ένα εντυπωσιακό και όμορφο ταξίδι μέσα στο χρόνο, για να γνωρίσουν οι αναγνώστες τη Γεωγραφία, την Ιστορία και τον Πολιτισμό της Κοινότητας των Πλαγίων, τη διοικητική και εκκλησιαστική οργάνωσή της, τις ευχάριστες και δυσάρεστες πτυχές της ζωής των κατοίκων της και τους αγώνες που έδωσαν για να κρατηθούν ζωντανοί μέσα στον ταραγμένο κόσμο που έζησαν. Ακολουθεί ο ξεριζωμός και η εγκατάσταση στην καινούργια πατρίδα.

Η παραλία στα Νέα Πλάγια.
Η φωτογραφία ελήφθη από το Διαδίκτυο.

Στο δεύτερο μέρος γίνεται λόγος για την ίδρυση της Κοινότητας Νέων Πλαγίων Χαλκιδικής, την οργάνωσή της και τις δραστηριότητες των Κοινοτικών Συμβουλίων της. Περιγράφονται οι προσπάθειες που έκαναν οι κάτοικοι για να ξαναφτιάξουν τα νοικοκυριά τους και η κοινωνική ζωή του χωριού.

Στο τρίτο μέρος καταγράφονται τα ήθη, τα έθιμα και οι λαϊκές παραδόσεις της Κοινότητας, με βάση τους τρεις βασικούς σταθμούς της ζωής (γάμος, γέννηση, θάνατος), τους μήνες και τις γιορτές του εκκλησιαστικού έτους.

Στο σημείο αυτό θέλω να ευχαριστήσω όλα τα μέλη του Πολιτιστικού Συλλόγου που κατά καιρούς συνεργάστηκαν μαζί μου, τον Πρόεδρο και τα μέλη του Τοπικού Συμβουλίου Ν. Πλαγίων, το Γραμματέα του Δήμου μας κ. Χαρίλαο Τουμπάκη και όλους τους συγχωριανούς μου που μου έδωσαν πολύτιμες πληροφορίες για τη ζωή του χωριού.

Ιδιαίτερα ευχαριστώ το Δήμαρχο κ. Δαμιανό Ιορδανίδη, τον Αντιδήμαρχο κ. Μανώλη Καρρά, τον Πρόεδρο του Δημοτικού Συμβουλίου κ. Κωνσταντίνο Κοκκινίδη, για το προσωπικό τους ενδιαφέρον, τους Αντιδημάρχους και όλα τα μέλη του Δ.Σ. του Δήμου Ν. Προποντίδας για την πραγματοποίηση της έκδοσης του παρόντος πονήματος…».

Η τιμητική αφιέρωση ενός αντίτυπου
του παρουσιαζόμενου βιβλίου από
τον συγγραφέα του στον Γ. Αλεξίου.

Ακολούθως παρατίθεται ενδεικτικά ένα κεφάλαιο από το πρώτο μέρος του εξεταζόμενου βιβλίου:

«Εισαγωγή στην Ιστορία της Θράκης.

Η Θράκη, η τέταρτη κόρη του Ωκεανού και της Παρθενόπης, ως γεωγραφική μονάδα εθεωρείτο ήπειρος και περιβαλλόταν από την οροσειρά του Αίμου στο Βορρά, από τον Ελλήσποντο, την Προποντίδα και το Θρακικό Πέλαγος στο Νότο, από τον Εύξεινο Πόντο στην Ανατολή και τον ποταμό Νέστο στη Δύση.

Κατά τον Ηρόδοτο οι Θράκες ήταν το μεγαλύτερο έθνος της γης μετά τους Ινδούς.

Οι αρχαίοι Θράκες, λαός ινδοευρωπαϊκός και άρα συγγενικός προς τους Έλληνες, εγκαταστάθηκαν στην Ευρώπη περί το 2000 π.Χ. και, αφού ήλθαν σε επαφή με τους Έλληνες, σταδιακά εξελληνίστηκαν.

Ο Φίλιππος ο Β' μετά από μια μεγάλη εκστρατεία 342-340 π.Χ. κυρίευσε τη Θράκη και διόρισε στρατιωτικό διοικητή.

Τέλος οι Ρωμαίοι το 168 π.Χ. με τις λεγεώνες τους, υπέταξαν τη Θράκη και την έκαναν ρωμαϊκή Επαρχία.

Σταθμό στην ιστορία της Θράκης αποτέλεσε η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης το 330 μ.Χ.

Με τη μεταφορά της πρωτεύουσας της αυτοκρατορίας στην Ανατολή και ειδικότερα στη Θράκη, η Θράκη μπήκε στο επίκεντρο της Ιστορίας. Η Κωνσταντινούπολη γνώρισε εποχές μεγάλης οικονομικής, πολιτικής και πολιτιστικής ακμής. Ο πλούτος και το μεγαλείο της θάμπωναν τους πολυπληθείς ξένους: εμπόρους, διπλωμάτες, περιηγητές, μισθοφόρους που την επισκέπονταν. Κατά τη χιλιετή ιστορία της υπήρξαν και εποχές μεγάλων φυσικών και πολεμικών καταστροφών και συγκρούσεων. Η πτώση της αυτοκρατορίας πρώτα στα χέρια των Σταυροφόρων και μετά των Οθωμανών, σήμανε τα δύσκολα χρόνια που θα ακολουθήσουν.

Η μαγευτική πλαζ στα Νέα Πλάγια.
Η φωτογραφία ελήφθη από το Διαδίκτυο.

Μετά από τις αλλεπάλληλες συγκρούσεις που σημειώθηκαν στο χώρο των Βαλκανίων, τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, τη Μικρασιατική Καταστροφή και τις Διεθνείς Συνθήκες που ακολούθησαν, μόνο η Δυτική Θράκη βρίσκεται σήμερα μέσα στα εδαφικά όρια του Ελλη­νικού Κράτους. Αντίθετα ο ελληνισμός της Ανατολικής Θράκης και της Ανατολικής Ρωμυλίας που κατοικούσε στην Ανδριανούπολη, στη Ραιδεστό, στην Καλλίπολη, στις Σαράντα Εκκλησιές, στην Τυρολόη, στη Βιζύη, στην Ηράκλεια, στη Σωζόπολη, στον Πύργο και σε πολλές άλλες πόλεις, χάθηκε άδικα και άδοξα και μόνον οι ιστορικές μνήμες απομένουν να τον ζωντανέψουν».

Κλείνοντας την σύντομη παρουσίαση το θεματικού βιβλίου, αναφέρουμε ότι πρόκειται για μία συγγραφή, που το περιεχόμενό της παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους κατοίκους του Δήμου Νέας Προποντίδας Χαλκιδικής, αλλά  και γενικότερα για όλους τους Έλληνες, γηγενούς και προσφυγικής καταγωγής.

Γιώργος Τ. Αλεξίου

Η παραλία στα Νέα Πλάγια.
Η φωτογραφία ελήφθη από το Διαδίκτυο.

Εκδρομή Καστοριανών στη Λευκάδα. Κυριακή 17 Αυγούστου 2014.

Η εξωτερική πύλη της ιεράς μονής
Παναγίας Φανερωμένης  Λευκάδας.

Την Κυριακή 18 Αυγούστου 2014 μία ομάδα κατοίκων της Καστοριάς πραγματοποίησε ημερήσια εκδρομή με τουριστικό λεωφορείο στην πανέμορφη νήσο Λευκάδα. Οι εκδρομείς αναχώρησαν από την Καστοριά την 7^η πρωινή ώρα και μετά δύο ώρες έφθασαν στα θρυλικά Γιάννενα. Εκεί παρέμειναν μισή ώρα για ξεκούραση και κατόπιν συνέχισαν το ταξίδι τους προς την πόλη της Λευκάδας, στην οποίαν έφθασαν περί ώραν 11.30 π. μ. Αμέσως κατευθύνθηκαν προς την πλαγιά ενός κατάφυτου λόφου, όπου βρίσκεται η περίφημη ιερά μονή της Παναγίας Φανερωμένης και προσκύνησαν τη θαυματουργή εφέστια εικόνα της.

Η Ιερά Μονή Παναγίας Φανερωμένης Λευκάδας είναι το αρχαιότερο και μεγαλύτερο μοναστήρι του αναφερόμενου νησιού και γι’ αυτό αποτελεί για αιώνες το θρησκευτικό και πνευματικό κέντρο του. Η μονή είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, η οποία (Θεοτόκος) είναι η προστάτιδα και πολιούχος ολόκληρης της νήσου Λευκάδας. Πρόκειται για ανδρώα μονή, που έχει έναν Ηγούμενο και τέσσερεις Μοναχούς. Ο κανονικός (επίσημος) τίτλος της είναι «Ιερά Μονή Υπεραγίας Θεοτόκου Φανερωμένης Λευκάδος».

Η πλαϊνή θύρα του καθολικού της Μονής

Οι αναφερόμενοι Καστοριανοί, μετά το ευλαβικό προσκύνημά τους στο μοναστήρι της Παναγίας Φανερωμένης, κατέβηκαν στην πόλη της Λευκάδας και απ’ εκεί μετέβησαν σε διάφορες πλαζ του νησιού για θαλασσινό μπάνιο. Ο δάσκαλος Γιώργος Αλεξίου πήγε με την παρέα του στο γραφικό Νυδρί και κολύμπησε στην πανέμορφη παραλία του επί μία ώρα περίπου.

Το απόγευμα της ίδιας ημέρας, ώρα 7^η μ.μ., συγκεντρώθηκαν όλοι οι εκδρομείς στην παραλία «Γύρα» και απ’ εκεί αναχώρησαν για την ιδιαίτερη πατρίδα τους Καστοριά, όπου έφθασαν κατευχαριστημένοι γύρω στα μεσάνυχτα.

Γιώργος Τ. Αλεξίου

ΕΠΙΜΕΤΡΟ. Στην είσοδο του αναφερόμενου μοναστηριού της Παναγίας Φανερωμένης είναι αναρτημένο το ακόλουθο ποίημα του Λάκη Μαμαλούκα που υμνεί τις ομορφιές της Λευκάδας.

Λ Ε Υ Κ Α Δ Α

Ακούοντας τη ζωηρή καντάδα

Απ’ τα Ιόνια πέλαγα βγαλμένη

θυμήθηκα Πατρίδα μου Λευκάδα

Εσένα, έτσι λευκή, χαριτωμένη...

………………………………

Εδιάβηκα στη θάλασσα της Γύρας

στην γλυκοφάνταστη απλώτρα αμμουδιά.

Ελούστηκα ολόψυχα στο κύμα της πλημμύρας

και έγινα παιδί μέσ’ στα παιδιά.

……………………………..

Στου Αη-Γιάννη το γλαρόσπιτο εφώλιασα

τον Απηλιώτη και τον Ζέφυρο γλεντούσα.

Την πελαγίσια συναγρίδα λόγιασα

και τη βαθειά γαλάζια θάλασσα ρωτούσα:

………………………………..

«Θάλασσα, τα μουντά σου κύματα

έχουν ψυχή όση δύναμη χορταίνουν;

Μαζί με τα ανοιγμένα τόσα μνήματα

 Μεσ’ στις καρδιές, πατρίδες ν’ ανασταίνουν;!»

……………………………..

Στην Εκκλησιά Σου ύστερα ανέβηκα

στη λιόφυτη και λιόφωτη ραχούλα.

Μ’ ωδήγα της ελπίδος το αντιφέγγισμα

κι ας μ’ έφερε του πόνου η ψαροπούλα.

…………………………………..

Κατέβηκα απ’ το Βράχο Σου στο πέλαγος

και κίνησα - και πάλι - για τα Ξένα.

Με πήγαινε λευκή βαρκούλα ανάλαφρη

που τα φτερά δανείστηκε από Σένα.

…………………………………

Ακούοντας τη ζωηρή καντάδα

απ’ τα Ιόνια πέλαγα βγαλμένη

τρικύμισε η καρδιά για σε Λευκάδα!!

Δώσε ναρθώ, Κυρά-Φανερωμένη!...

Πτέρυγα με κελιά της Μονής.

Καστοριανοί προσκυνητές στην είσοδο της Μονής.

Παράσταση, που εικονίζει την Παναγία
να  στέκεται στη Λευκάδα και να
κρατάει στα χέρια της τη θεματική μονή.

Ο δάσκαλος Γιώργος Αλεξίου
με θερινή αμφίεση στο Νυδρί

Πλαζ στο Νυδρί, όπου αρκετοί
Καστοριανοί  εκδρομείς έκαναν μπάνιο.

Η Παναγία η Ρασιώτισσα στην Καστοριά (έτ. 1411). Ο εικονογραφικός της τύπος (: η Γλυκοφιλούσα ανάμεσα σε δύο σεβίζοντες αγγέλους).

Πίν. 1. Ο ναός της Παναγίας Ρασιώτισσας, έτ. 1411,
στην Καστοριά

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

Ένας απ’ τους σημαντικότερους ιερούς ναούς της Καστοριάς, όσον αφορά τις τοιχογραφίες, είναι ο αφιερωμένος στην Παναγία, την επονομαζόμενη Ρασιώτισσα (Πίν. 1, 8). Ο εν λόγω ναός, σύμφωνα με την κτιτορική του επιγραφή, οικοδομήθηκε το έτος 1411¹. Τότε αγιογραφήθηκε κι ένα τμήμα (μόνον;) της εξωτερικής υπέρθυρης επιφάνειάς του, από άγνωστό μας, αλλά πολύ αξιόλογο καλλιτέχνη, πιθανότατα του λεγόμενου “Καστοριανού εργαστηρίου”. Η υπόλοιπη, εσωτερική τοιχογράφηση του ναού έγινε το έτος 1553, μάλλον απ’ τον φημισμένο αγιογράφο φράγκο Κατελάνο² και με δαπάνη της οικογένειας του Καστοριανού άρχοντα Σταμάτιου Σιρόβα³.

Α) ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΙΖΟΜΕΝΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΡΑΣΙΩΤΙΣΣΑΣ

Η μοναδική παράσταση που ανήκει στην Α' φάση τοιχογράφησης του μνημείου (έτ. 1411) φιλοτεχνήθηκε, όπως προαναφέρθηκε, από δόκιμο Καστοριανό (;) αγιογράφο και απεικονίζει την Παναγία Γλυκοφιλούσα να πλαισιώνεται από δύο σεβίζοντες αγγέλους (πίν. 2, 3. Σχεδ. 4, 5). Η τοιχογραφία αυτή, που είναι εντυπωσιακή και αξιοπρόσεχτη, παρουσιάζεται αναλυτικά στο κείμενο που ακολουθεί.

Πίν. 2. Η εξεταζόμενη τοιχογραφία (εικονογραφική
σύνθεση) της Παναγίας Ρασιώτισσας, έτ. 1411

Η παρουσιαζόμενη απεικόνιση της Παναγίας Ρασιώτισσας βρίσκεται, όπως έχει ήδη σημειωθεί, στην πρόσοψη του ομώνυμου ναού της Καστοριάς, επάνω απ’ τη δυτική θύρα του, κι εκτείνεται απ’ τη θέση του βόρειου σταθμού της, μέχρι το νότιο άκρο του ίδιου τοίχου. Η όλη παράσταση αναπτύσσεται κάτω από τρία συνεχόμενα τόξα (Πίν. 2, 3. Σχέδ. 4, 5). Στο κεντρικό και μεγαλύτερο σε άνοιγμα και ύψος τόξο εικονίζεται η Παναγία στον τύπο τής Γλυκοφιλούσας, να κρατάει με τα δύο της χέρια τον μικρό Χριστό στην αγκαλιά της.⁴ Η Θεοτόκος κλίνει έντονα τη·φωτοστεφανωμένη κεφαλή της προς τον Υιόν της και ταυτόχρονα στρέφει το βλέμμα της στους πιστούς. Η μύτη της είναι μακριά, λεπτή και κυρτή, ενώ η έκφρασή της ήρεμη, γλυκιά και κάπως μελαγχολική. Φοράει βυσσινί μαφόριο με κρόσσια στον αριστερό της ώμο.

Πίν. 3. Η Παναγία η Ρασιώτισσα. Η κεντρική μορφή
της παρουσιαζόμενης  εικονιστικής σύνθεσης.

Ο ανήλικος Χριστός βρίσκεται, όπως προαναφέρθηκε, σχεδόν ξαπλωμένος στην αγκαλιά της μητέρας Του, προσβλέπει σ’ αυτήν, ακουμπάει το μάγουλό Του στην αριστερή της παρειά και κρατάει με το αριστερό χέρι το πηγούνι της. Ο μικρός Κύριος φοράει κοντό καμίσιο, που αφήνει ακάλυπτες τις κνήμες Του.

Οι δύο άγγελοι εικονίζονται ολόσωμοι, ο καθένας κάτω απ’ το αντίστοιχο τόξο, να προσκλίνουν στη βρεφοκρατούσα Θεοτόκο και να την ατενίζουν σεβίζοντες.⁵ Τα πρόσωπα τους είναι νεανικά, οι παρειές τους ροδοκίτρινες και η κόμη τους σγουρή και καστανόχρωμη. Με το ένα χέρι τους κρατούν σκήπτρο, που απολήγει σε σχηματοποιημένο κρινάνθεμο, και με το άλλο δέονται στην Παναγία και τον Σωτήρα Υιό της. Ο άγγελος που βρίσκεται αριστερά φοράει φαιοπράσινο χιτώνα και ιμάτιο, ενώ ο άλλος πράσινο λαχανί χιτώνα και κεραμιδί ιμάτιο. Η σεπτή μορφή της Παναγίας πλαισιώνεται και ορίζεται απ’ την επιγραφή ΜΗ[ΤΗ]Ρ Θ[ΕΟ]Υ Η PACIOTHCA, ΓΛΥΚΟΦΙΛΟΥCΑ, ενώ η αγία κεφαλή τού κάθε αγγέλου επιστέφεται απ’ την επιγραφή ΑΓΓΕΛΟC Κ[ΥΡΙΟ]Υ.

Β) ΤΕΧΝΟΤΡΟΠΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗΣ

Η εικονογραφική σύνθεση της Παναγίας Ρασιώτισσας, εξεταζόμενη ως προς τα τεχνοτροπικά της στοιχεία, φανερώνει ότι ο δημιουργός της ήταν ένας έμπειρος και δεξιοτέχνης αγιογράφος, που κατείχε άριστα την εικαστική παράδοση και κίνηση του καιρού του (α' μισό του 15ου αι.). Τα πρόσωπα στην εν λόγω σύνθεσή του διακρίνονται για την πλαστικότητα τους, τη φυσιοκρατική τους χροιά και τις ομαλές διαβαθμίσεις των χρωματικών τόνων.⁶ Ο προπλασμός των γυμνών μερών τους έγινε με ωμή ώχρα, ενώ οι γλυκασμοί με υποκάστανα χρώματα και ελαφρό ρόδινο. Οι σκιές είναι λίγες και περιορίζονται στις όψεις των αγγέλων, στην αριστερή παρειά, στο λαιμό και πάνω απ’ τα μεγάλα αμυγδαλωτά μάτια της Θεοτόκου, καθώς και στους δακρυγόνους ασκούς και τον εξωτερικό κανθό τους.⁷ Γενικά, η παράσταση της Παναγίας Ρασιώτισσας είναι ένα εμπνευσμένο και ιδιότυπο έργο Καστοριανών (;) δημιουργών του 15ου αι., που διακρίνεται και εντυπωσιάζει με την υψηλή πνευματικότητα και τα έντονα συγκινησιακά του στοιχεία.

Πίν. 4. Σχεδιαστική απόδοση της θεματικής εικόνισης.

Γ) Η ΕΠΩΝΥΜΙΑ "ΡΑΣΙΩΤΙΣΣΑ" ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Το επώνυμο "Ρασιώτισσα", που συνοδεύει και καθορίζει την εξεταζόμενη απεικόνιση της Γλυκοφιλούσας Θεοτόκου, είναι, απ’ όσο γνωρίζουμε, μοναδικό και αποκλειστικό της. Απαντάται δηλαδή μόνο στην υπόψη εικόνιση. Η εν λόγω επωνυμία είναι δυσερμήνευτη και γι’ αυτό πολλάκις απασχόλησε τους βυζαντινολόγους μελετητές, αναφορικά με την προέλευση και τη σημασία της. Ένας απ’ αυτούς, ο Γ. Γούναρης υπέθεσε και διατύπωσε τις ακόλουθες δύο σχετικές απόψεις⁸: α) Ότι το επίθετο "Ρασιώτισσα" έχει σχέση με τον πρώτο κτίτορα του ναού (έτ. 1411), που ίσως ονομάζονταν Ρασιάς ή Ρασιώτης. β) Ότι η όλη παράσταση πιθανόν ν’ αποτελεί αντίγραφο κάποιας λατρευτικής φορητής εικόνας, που ο τύπος της προέρχονταν απ’ την περιοχή Rascia (Ράσκια) της Σερβίας.

Πίν. 5. Η εξεταζόμενη Παναγία η Ρασιώτισσα.
Σχεδιαστική απόδοση από τον Γ.Τ.Α. 

Προσωπικά, θεωρώ απορριπτέες αμφότερες τις παραπάνω υποθέσεις του Γ. Γούναρη, την μεν πρώτη επειδή δεν υπάρχει ανάλογη περίπτωση προέλευσης θεοτοκωνυμίου κι επειδή νομίζω ότι είναι ανευλαβές να προσδίνεται στην Παναγία ως επίθετο το όνομα ενός Χριστιανού, έστω και κτίτορα ναού της, και μάλιστα να ορίζεται η Θεοτόκος μ’ αυτό, ενώ τη δεύτερη, επειδή στη βαλκανική δεν βρίσκεται παρόμοιος τύπος εικόνας με ανάλογη ονομασία.

Μία τρίτη σχετική άποψη καταθέτω εδώ, ο Γιώργος Τ. Αλεξίου, και είναι η εξής: Το εξεταζόμενο επώνυμο "Ρασιώτισσα" της Θεοτόκου παράγεται, πιθανόν, απ’ το αρχαίο ρήμα "ράσσω", που σημαίνει χτυπώ, ρίχνω κάτω, πατάσσω, καταρρίπτω.⁹ Εάν ισχύει αυτό, τότε κατά συνακολουθία, η Ρασσιώτις (με δύο σίγμα) και Ρασσιώτισσα είναι η Κυρία, που με την υπέρτατη αρετή της και δια του Θεού - Υιού της πάταξε την αμαρτία, νίκησε το Διάβολο, διαχρονικά δε χτυπάει και συντρίβει τους ασεβείς Αγαρηνούς και τους λοιπούς εχθρούς του φιλόχριστου έθνους μας.¹⁰

Δ) ΟΙ ΑΔΕΛΦΕΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΡΑΣΙΩΤΙΣΣΑΣ

Η εξεταζόμενη παράσταση της Παναγίας Ρασιώτισσας ανήκει σ’ έναν αξιόλογο εικονογραφικό τύπο της Θεοτόκου Γλυκοφιλούσας - δεξιοκρατούσας, ο οποίος παρουσιάζει έντονα συγκινησιακά στοιχεία και είχε μεγάλη διάδοση στην Καστοριά και γενικότερα στη Μακεδονία, κατά τον 15ο αιώνα.¹¹ Η εν λόγω απεικόνιση είναι, σύμφωνα με τους βυζαντινολόγους ερευνητές, ένα πρώιμο αλλά και σπουδαίο έργο του λεγόμενου Καστοριανού εργαστηρίου, που τοιχογράφησε τουλάχιστον πέντε ναούς της Καστοριάς¹² και πολλά μνημεία της ευρύτερης περιοχής της. Το κύριο γνώρισμα της τέχνης τού υπόψη εργαστηρίου είναι η στενή εικονογραφική και τεχνική σχέση του με την βυζαντινή παράδοση, ενώ τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του είναι η ζωντανή έκφραση στα πρόσωπα με τις πλατιές φωτεινές επιφάνειες και τις ελάχιστες σκιές, καθώς και οι επιδράσεις της δυτικοευρωπαϊκής ζωγραφικής, κυρίως στις λεπτομέρειες των σκηνών.¹³

Πίν. 6. Η Παναγία Ελεούσα- Γλυκοφιλούσα
στο ναό του Αγίου Αλυπίου, έτ. 1420.

Οι Καστοριανοί αγιογράφοι του εν λόγω εργαστηρίου φιλοτέχνησαν στην πόλη τους αρκετές παρόμοιες απεικονίσεις της Παναγίας, επίσης υψηλής τέχνης. Μία απ’ αυτές είναι η Παναγία Γλυκοφιλούσα πλαισιωμένη απ’ τους κορυφαίους Αποστόλους Πέτρο και Παύλο (14ος αι.;), η οποία βρίσκεται τοιχογραφημένη στο υπέρθυρο της νότιας θύρας του Ιερού Ναού των Ταξιαρχών Μητροπόλεως (9^ος αι.). Δύο άλλες, που επίσης θεωρούνται αδελφές παραστάσεις της Ρασιώτισσας, είναι η Παναγία Ελεούσα (έτ. 1420) του ιερού ναού Αγίου Αλυπίου (πίν. 6, 7), καθώς και η Ελεούσα Του ιερού ναού Αγίου Ανδρέα Ρουσούλη (αρχές 15ου αι.). Για την Ελεούσα του Αγίου Αλυπίου ο Γ. Γούναρης αναφέρει, ότι παρουσιάζει πολύ μεγάλη τεχνοτροπική συγγένεια με τη Ρασιώτισσα και γι’ αυτό μπορεί βάσιμα να υποτεθεί, ότι προέρχονται αμφότερες απ’ το ίδιο πρότυπο, ή ότι ο ζωγράφος της μιας ακολουθεί το ζωγράφο της άλλης.¹⁴

ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ

Η παρούσα σύντομη μελέτη, που αναφέρεται στην καστοριανή απεικόνιση της Παναγίας Ρασιώτισσας, θα κλείσει με την παράθεση των παρακάτω στίχων, που απευθύνονται στη Θεοτόκο ως Γλυκοφιλούσα¹⁵ και ως Κυρία των Αγγέλων.¹⁶

Εις την Γλυκοφιλούσαν

Φιλείς απαύστως χερσί περιλαβούσα

τον σε χειρί κρατούντα, Κυρία κόσμου,

ον εκδυσώπει υπέρ των σε υμνούντων

και Θεοτόκον πιστώς ομολογούντων.

Εις την Κυρίαν των Αγγέλων.

Πανευλαβώς ορώσιν οι θείοι νόες (οι Άγγελοι)

το σεπτόν είδος της σε τεκούσης, Λόγε,

αλλ’ εκπλήττονται θέαν ορώντες ξένην,

πως σε τον Θεόν εν ταις αγκάλαις φέρει^-

ει γαρ άγγελοι τούτο φρίττουσι θαύμα

πως των βροτών άπασα φύσις ου φρίξει¹⁷

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Πίν. 7.  Η Παναγία Ελεούσα.
Αντίγραφο του πίν. 6, έργο του Γ.Τ.Α.

1)    Βλ. Γεωργίου Γ. Γούναρη, Οι τοιχογραφίες των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Ρασιώτισσας στην Καστοριά, εκδ. Ε.Μ.Σ., Θεσσαλονίκη 1980, σελ. 105-6, όπου και σχετική βιβλιογραφία.

2)    Καταγόταν από τη Θήβα κι έχει αγιογραφήσει ακόμη τα καθολικά της Μονής. Βαρλαάμ στα Μετέωρα (1548), της μονής . Οσίου Nικάνορος Ζάβορδας και της Μεγίστης Λαύρας στον Άθω (έτ. 1560). Βλ. Γ.Γ. Γούναρη, ό.π., σελ. 162-178.

3)    «...και της συμβίου αυτού Ελένης και κυρ Μανουήλ και κυρ Ιωάννου των υιών αυτού...». Βλ. Γ.Γ. Γούναρη, ό.π., σελ. 106.

4)    Ο τύπος της Γλυκοφιλούσας παρουσιάζει τον μικρό Χριστό να πιάνει το πηγούνι της μητέρας Του. Το στοιχείο αυτό είναι το μόνο που τον διαφοροποιεί απ’ τον αντίστοιχο τύπο της Ελεούσας. Βλ. Κ. Καλοκύρη, Η Θεοτόκος εις την εικονογραφίαν Ανατολής και Δύσεως, Θεσσαλονίκη 1972, σελ. 67 κ.εξ.

5)    Για τις απεικονίσεις της Παναγίας μεταξύ Αρχαγγέλων και Αγγέλων, βλ. σχετικώς Πέτρου Κ. Σαμσάρη, Συμβολή στην απεικόνιση της Παναγίας ανάμεσα στους δύο αρχαγγέλους.... εκδ. περιοδ. "Σίρις", τόμος 3ος, Σέρρες 1992, όπου και ειδική βιβλιογραφία.

6)    Το πρόσωπο της Θεοτόκου, του Χριστού και ο δεξιός άγγελος έχουν επιζωγραφιοτεί το έτος 1903, απ’ τον Κορησιώτη αγιογράφο Χρήστο Δ. Ρόντση. Βλ. Γ.Γ. Γούναρη, ό.π., σελ. 156-157.

7)    Βλ. Γ.Γ. Γούναρη, ό.π., σελ. 158.

8)    Ό.π.. σελ. 106.

9)    Βλ. Παν. Ε. Γιαννακοπούλου, Λεξικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, εκδ. Πελεκάνος, Αθήνα, σελ 477.

10) Για τη· θέση της Παναγίας στην Ανατολική Εκκλησία και τη σημασία του προσώπου της κατά την Ορθόδοξη Θεολογία. Βλ. Χρ. Ανδρούτσου, Δογματική της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας, Εκδ. "Αστήρ", Αθήναι 1956, σελ. 172, 183, 425.

11) Βλ. Ευγενία Δρακοπούλου, Η πόλη της Καστοριάς τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή εποχή (12ος-16ος αι.). εκδ. Χ.Α.Ε., Αθήνα 1997, σελ. 116-117.

12) Είναι ο Άγιος Νικόλαος της μοναχής Ευπραξίας (1485/86). Ο Άγιος Σπυρίδων (κατεδαφισμένος σήμερα), ο Άγιος Νικόλαος του Μαγαλειού (1505), ο Άγιος Δημήτριος της συνοικίας Ελεούσης, και η Παναγία Κουμπελίδικη (τμήμα του εσωνάρθηκά της).

13) Βλ. Ευγενία Δρακοπούλου, ό.π., σελ. 117-122.

14) Ό.π., σελ 159.

15) Σ’ αυτόν τον τύπο ανήκει η Ρασιώτισσα.

16) Κυρία των Αγγέλων επιγράφεται η Παναγία, (συνήθως) όταν εικονίζεται όρθια εν μέσω ταγμάτων αγγέλων και κάτω απ’ τον Παντοκράτορα του τρούλου. Στην Ρασιώτισσα οι άγγελοι είναι μόνον δύο. Βλ. Διονυσίου του εκ Φουρνά, Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης, εκδ Α. Παπαδοπούλου-Κεραμέως, Πετρούπολη Ρωσίας 1909, σελ. 215.

17) Βλ. Διονυσίου του εκ Φουρνά, ό.π., σελ. 231.

Πίν. 8. Ο ναός της Παναγίας Ρασιώτισσας (αριστερά).

Πίν. 9. Χαρακτηριστική τοιχογραφία στο Νάρθηκα
της Παναγίας Ρασιώτισσας.

Το αξιόλογο βιβλίο του Γεωργίου Γ.Γούναρη
που αναφέρεται (και) στην Παναγία Ρασιώτισσα.

Τοιχογραφία Ευαγγελίου στην Παναγία Ρασιώτισσα.

Ο άγιος Νήφων (+ 11 Αυγούστου) και οι πνευματικοί δεσμοί του με την Καστοριά

Ο άγιος Νήφων.

Στίχοι.

«Λιπών ο Νήφων την κάτω προεδρίαν

Χριστώ παρέστη τω προέδρω των όλων».

Ο Πατριάρχης της Κωνσταντινουπόλεως Νήφων ο Β΄(1418 - 1508), είναι ένας μεγάλος άγιος της Εκκλησίας μας. Ο άγιος αυτός έχει στενούς πνευματικούς δεσμούς με την Καστοριά, καθόσον:

α) Μόνασε στην αγιορείτικη Iερά Μονή του Τιμίου Προδρόμου, που ίδρυσε το 1375 ο Καστοριανός όσιος Διονύσιος ο εκ Κορησού.

β) Κήρυξε δύο φορές κι επί μακρόν στην Άνω Μακεδονία και συγκεκριμένα στις περιοχές Αχρίδας και Μοναστηρίου, πιθανότατα δε και στην Καστοριά, και

γ) Υπήρξε ο πνευματικός πατέρας και διδάσκαλος του οσιομάρτυρα Ιακώβου του Καστοριανού (+ 1520).

Ο άγιος Νήφων γεννήθηκε στην Πελοπόννησο το έτος 1418. Το βαπτιστικό του όνομα ήταν Νικόλαος. Στη νεανική του ηλικία μόνασε στην Επίδαυρο, μαζί με το φημισμένο ασκητή Αντώνιο, απ’ τον οποίον κι έλαβε το μοναχικό όνομα Νήφων. Μετά το θάνατο τού Αντωνίου μετέβη στην Ιλλυρία, κοντά στον τότε πρόμαχο των Χριστιανών Γεώργιο Καστριώτη ή Σκεντέρμπεη. Κατά τους αμέσως επόμενους χρόνους μόνασε σε μοναστήρι της Αχρίδας κι αργότερα στην Iερά Μονή Διονυσίου του Αγίου Όρους.

Απ’ το Άγιο Όρος τον προσκάλεσαν οι Θεσσαλονικείς στην πόλη τους και τον χειροτόνησαν αρχιεπίσκοπο της συμπρωτεύουσας. Μετά δυο χρόνια κι ενώ ο Νήφων βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη για υποθέσεις της εκκλησίας, οι εκεί ομογενείς τον ανέβασαν παρά τη θέληση του στον Οικουμενικό θρόνο.

Ο όσιος Ιάκωβος ο Καστοριανός.

Ως πατριάρχης ο άγιος Νήφων διακρίθηκε, τόσο για τα πνευματικά, όσο και για τα διοικητικά του προσόντα Δυστυχώς όμως, μερικοί σκανδαλοποιοί κληρικοί τον συκοφάντησαν στο Σουλτάνο, ο οποίος τον εξόρισε στη Σωζόπολη. Απ’ τον τόπο της εξορίας του τον κάλεσαν οι Κωνσταντινουπολίτες ξανά στον πατριαρχικό Θρόνο, αλλ’ ο Σουλτάνος γρήγορα τον εξόρισε και πάλι, αυτή τη φορά στην Αδριανούπολη (Α΄ πατριαρχία: 1486 – 89 / Β΄ πατριαρχία: 1497 - 98).

Ευρισκόμενος ο άγιος Νήφων στην Αδριανούπολη έλαβε πρόσκληση απ’ το Ρουμάνο ηγεμόνα Ράδουλο να μεταβεί και να κηρύξει στην Βλαχία, πράγμα το οποίο κι έκανε. Ο Ράδουλος όμως, επειδή ελέγχθηκε απ’ τον Άγιο για κάποια ηθική του παράβαση, τον έδιωξε απ’ τη Ρουμανία. Κατόπιν τούτου ο σεπτός Πατριάρχης επισκέφθηκε για δεύτερη φορά την Άνω Μακεδονία και με τη θεία διδαχή του στήριξε στο Χριστιανισμό τους κατατρεγμένους Έλληνες της περιοχής Μοναστηρίου.

Αφού εκπλήρωσε κι αυτό το καθήκον του ο Φωστήρας της Μεγάλης Εκκλησίας επέστρεψε σαν απλός μοναχός στον τόπο άσκησης του, στο αγιορείτικο μοναστήρι του οσίου Διονυσίου, όπου και παρέδωσε την αγία του ψυχή στον Κύριο το 1508 σε ηλικία ενενήντα ετών.

Απολυτίκιον του αγίου Νήφωνος (11 Αυγούστου)

Ήχος γ΄. Θείας πίστεως.

Έργοις έλαμψας, της ευσεβείας, πάσαν ηύγασας, τήν Εκκλησίαν, της ταπεινώσεως τρόποις υψούμενος, ασκητικώς δοξασθείς γαρ εν Άθωνι, Πατριαρχών καλλονή εσχημάτισας. Νήφων ένδοξε, θείων χαρίτων έμπλησον, τους πίστει και πόθω σε μεγαλύνοντας.

Ο άγιος Διονύσιος
ο εκ Κορησού Καστοριάς.

Σημείωση. Νήφων (‹ νήφω) = ο έχων πνευματικήν διαύγειαν εχέφρων, ήρεμος

(Ετυμ. Λεξικό).

Το παρατιθέμενο αγιολογικό κείμενο ελήφθη από το βιβλίο του Γεωργίου Τ. Αλεξίου, Άγιοι της Καστοριάς, Θεσσαλονίκη 1991, σελ. 31-32.

Η ιερά μονή Διονυσίου Αγίου Όρους,
όπου μόνασε ο άγιος Νήφων.

Η λάρνακα του αγίου Νήφωνος στο Άγιο Όρος.

Διαμονητήριο στο Άγιο Όρος
προσκυνητή εκ Καστοριάς, έτ. 1985.

Το βιβλίο Άγιοι της Καστοριάς, απ' όπου
ελήφθη το κείμενο για τον άγιο Νήφωνα.

Η Κορησός Καστοριάς, πατρίδα του αγίου Διονυσίου.